تولید سبز- صنعت خودروسازی ایران، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد کشور با سهمی حدود 10 درصد از تولید ناخالص داخلی و اشتغال‌زایی برای حدود 700 هزار نفر، نقش کلیدی در توسعه صنعتی و اقتصادی ایفا می‌کند. با این حال، این صنعت با چالش‌های متعددی از جمله آلودگی زیست‌محیطی، وابستگی به فناوری‌های قدیمی، و تأثیرات تحریم‌های بین‌المللی مواجه است. در عین حال، حرکت به سمت تولید سبز، با تمرکز بر اقتصاد چرخشی، فناوری‌های پیشرفته، و شاخص‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و حکومتی (ESG)، فرصت‌هایی بی‌سابقه برای تحول این صنعت فراهم می‌کند. در این مقاله سعی داریم به بررسی چالش‌ها و فرصتهای تولید سبز در صنعت خودروسازی ایران بپردازیم.
الف- چالش‌های تولید سبز در صنعت خودروسازی ایران
صنعت خودروسازی ایران به صورت عمده به تولید خودروهایی با فناوری‌های وابسته به موج دوم و سوم صنعتی فعالیت می کند که مصرف سوخت بالا و آلایندگی زیادی دارند. این موضوع با استانداردهای زیست‌محیطی جهانی، مانند توافق پاریس که هدف‌گذاری برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال 2050 دارد، همخوانی ندارد. خودروهای تولیدی داخلی به دلیل کارایی پایین انرژی و انتشار بالای دی‌اکسید کربن، چالش‌های زیست‌محیطی بسیاری را پدید آورده اند که آلودگی هوای تنها یکی از آنها است. بر اساس برخی آمارها سالانه 35 هزا رایرانی به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند.
از سوی دیگر تحریم‌های بین‌المللی دسترسی ایران به فناوری‌های پیشرفته، مانند خودروهای برقی و هیبریدی، را محدود کرده و وابستگی به قطعات وارداتی (حدود 60 درصد قطعات خودروهای داخلی) را افزایش داده است. این موضوع هزینه‌های تولید را به دلیل نوسانات ارزی بالا برده و به صورت یکی از مهمترین موانع در توسعه زنجیره تأمین سبز در صنعت خودروی ایران به شمار می رود.
در کنار محدودیتهای بین المللی، لازم است به این نکته نیز اشاره شود که بازار خودروسازی ایران به دلیل اعمال تعرفه‌های بالا و ایجاد محدودیتهای شدید وارداتی، بازاری نیمه انحصاری و رانتی به شمار می رود که این خود در کاهش شفاقیت و رقابت‌پذیری این صنعت دخیل است.
از سوی دیگر نظام تأمین مالی تولید خودرو در ایران به جای اتکا به بازار بدهی با درصد بالایی به نظام بانکی وابسته است، و از انجا که در صورت های مالی بانک ها شاخص های پایداری و تولید سبز از اهمیت لازم برخوردار نیستند، تامین مالی خودروسازان برای سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز با محدودیت مواجه می شود. این مسئله با افزایش تورم جهانی، که هزینه‌های تولید را بالا برده، تشدید نیز شده است.
در برنامه هفتم اشاره ای به بازار شده است .این بازار ابزرای برای تشویق کاهش انتشار کربن از طریق خریدو فروش اعتبارات کربنی است، اما این بازار در شرایط امروز ایران در مراحل جنینی ایجاد قرار دارد. از این رو نبود قوانین داخلی و زیرساخت‌های لازم برای پیاده‌سازی مالیات کربن یا تجارت کربن، مانع از انگیزه‌بخشی به خودروسازان برای حرکت به سمت تولید سبز شده است.
در بعد خارجی افزایش تورم جهانی و کاهش مصرف جهانی خودرو به دلیل مشکلات اقتصادی، تقاضا برای خودروهای ایرانی در بازارهای صادراتی، به‌ویژه کشورهای همسایه، را تحت تأثیر قرار داده است. این موضوع نیز توانایی سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز را کاهش می‌دهد.
و چالش آخر اینکه گزارش‌دهی پایداری و پایبندی به شاخص‌های ESG در ایران هنوز در مراحل ابتدایی قرار دارد به ترتیبی که بسیاری از شرکت‌های فعال در صنت خودروسازی ایران یا فاقد سیستم‌های پایش و گزارش‌دهی شفاف در زمینه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و حاکمیت شرکتی هستند یا این گزارش ها را به صورت موردی و بر اساس معیارهای خودساخته منتشر می کنند، که این امر در شرایط حرکت جهان به سوی صنعت سبز و پایدار بر اساس شاخص های حرفه ای و استاندارد باعث کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران به ویژه سرمایه گذاران خارجی می شود.
ب- فرصتهای تولید سبز در صنعت خودروسازی ایران
صنعت خودرو می تواند با بهره مندی از اقتصاد چرخشی که بر بازیافت و استفاده مجدد از مواد تمرکز دارد، ضایعات خود را کاهش دهد و بهره‌وری منابع را بالاببرد. برای مثال، بازیافت قطعات خودرو و استفاده از مواد اولیه قابل بازیافت می‌تواند هزینه‌های تولید را کاهش داده و به انتشار صفر کربن کمک کند. شرکت‌های ایرانی می‌توانند با الگوبرداری از نمونه‌های جهانی مانند که در کاهش ردپای کربن، به این هدف نزدیک شوند.
یکی دیگر از فرصت های تولید سبز در صنعت خودروی ایران سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته، مانند خودروهای برقی (EVs) و هیبریدی است که می‌تواند صنعت خودروسازی ایران را با استانداردهای جهانی هم‌راستا کند. اعمال سیاست‌های تشویقی، مانند کاهش معافیت‌های مالیاتی برای تولید خودروهای کم‌مصرف، اثرگذار هستند. همکاری با شرکت‌های بین‌المللی برای انتقال فناوری نیز فرصتی برای ارتقای کیفیت محصولات می توان دباشد.
دولت در صدد راه اندازی بازار کربن در ایران است و هشتم خرداد ماه 1404 رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، از تصویب قریب‌الوقوع مصوبه بازار کربن در هیئت دولت خبر داد. ایجاد بازار کربن در ایران می‌تواند انگیزه‌ای برای خودروسازان باشد تا انتشار کربن را کاهش دهند. با پیاده‌سازی مالیات سبز یا تجارت اعتبارات کربنی، شرکت‌ها می‌توانند از مشوق‌های مالی بهره‌مند شوند. البته این امر نیازمند تسریع در تدوین قوانین داخلی و هماهنگی با استانداردهای بین‌المللی است.
ایران با جمعیتی بیش از 85 میلیون نفر و دسترسی به بازارهای منطقه‌ای مانند عراق و افغانستان، پتانسیل تبدیل شدن به هاب تولید خودروهای سبز در خاورمیانه را دارد. این موقعیت می‌تواند با رفع موانع واقعی جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه زنجیره تأمین سبز محقق شود.
به علاوه پایبندی به شاخص‌های ESG می‌تواند اعتماد سرمایه‌گذاران و مصرف‌کنندگان را جلب کند. در تازه ترین گزارش نظر سنجی مورگان استنلی آمده است که ۸۰ درصد از نسل زد و هزاره قصد دارند تخصیص بودجه برای سرمایه‌گذاری‌های پایدار خود را افزایش دهند. از این منظر استفاده از پلتفرم‌های تحلیل داده ESG و سیستم‌های پایش مصرف انرژی و کربن، امکان گزارش‌دهی شفاف و بهبود عملکرد زیست‌محیطی را فراهم می‌کند. این امر می‌تواند صنعت خودرو ایران را به مقصدی جذاب برای سرمایه‌گذاری سبز تبدیل کند.
آینده‌نگری: قوانین داخلی و بین‌المللی
از منظر داخلی دولت ایران در سال‌های اخیر گام‌هایی برای خصوصی‌سازی صنعت خودروسازی، مانند واگذاری سهام ایران‌خودرو و سایپا، برداشته است. با این حال، برای حمایت از تولید سبز، نیاز به قوانین مشخص برای کاهش تعرفه‌های وارداتی خودروهای برقی، ارائه مشوق‌های مالی برای فناوری‌های سبز و الزام گزارش‌دهی ESG وجود دارد. تدوین استانداردهای سختگیرانه برای آلایندگی خودروها، مشابه آنچه در اتحادیه اروپا اجرا می‌شود، می‌تواند انگیزه‌ای برای نوآوری باشد.
نکته این که افزایش تورم جهانی هزینه‌های تولید، به‌ویژه قیمت قطعات وارداتی، را افزایش داده است. این موضوع می‌تواند با تمرکز بر داخلی‌سازی تولید و استفاده از فناوری‌های بومی جبران شود. همچنین، کاهش مصرف جهانی خودرو فرصت تمرکز بر بازارهای منطقه‌ای و تولید خودروهای اقتصادی و سبز را فراهم می‌کند.
از منظر خارجی نیز با توجه به توافق‌های جهانی مانند توافق پاریس، ایران در صورت رفع تحریم ها و بازگشت کامل به بازارهای جهانی ملزم به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است. این امر نیازمند هماهنگی با استانداردهای بین‌المللی، مانند افزایش فروش خودروهای برقی به 60 درصد تا سال 2030، است. پیوستن به ابتکارات جهانی مانند شاخص اقتصاد سبز (GGEI) می‌تواند به بهبود جایگاه ایران در اقتصاد سبز کمک کند.
نتیجه‌گیری
صنعت خودروسازی ایران در مسیر تولید سبز با چالش‌های ساختاری و اقتصادی متعددی مواجه است، اما فرصتهای قابل‌توجهی نیز پیش رو دارد. حرکت به سمت اقتصاد چرخشی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته، توسعه بازار کربن، و تقویت شاخص‌های ESG می‌تواند این صنعت را به یک بازیگر کلیدی در اقتصاد سبز داخلی و منطقه ای تبدیل کند. هماهنگی با قوانین داخلی و بین‌المللی و توجه به گزارش‌دهی پایداری، ضمن کاهش اثرات زیست‌محیطی، می‌تواند جایگاه ایران را در بازارهای جهانی تقویت کند. برای تحقق این اهداف، همکاری بین دولت، بخش خصوصی، و نهادهای بین‌المللی ضروری به نظر می رسد.
جمع آوری و تنظیم: مریم شیرازی
