مساله آبهای مرزی وزیر خارجه را به مجلس کشاند

تولید سبز- آب، ماده ای حیاتی در منطقه خشک و نیمه خشک خاورمیانه که می رود تا ژئواکونومی منطقه ای را بازتعریف کند.  هم اکنون کشورهای واقع در منطقه خاورمیانه هر یک می کوشند تا بر با تکیه بر حق حاکمیت ملی به نحوی از منابع ابی خود صیانت کرده و به بهترین وجه از آن در حوزه اقتصاد و البته سیاست بهره برداری کنند. اما آینده ثابت خواهد کرد که وابستگی و نیاز کشورها به یکدیگر در این حوزه بیش از آن چیزی است که امروزه به نظر می رسد. حل مساله کمبود آب در خاورمیانه نیازمند همکاری فعال و بینشی ژرف نسبت به رفاه و زندگی در این بخش از جهان است و کشورها بدون همکاری با یکدیگر هر روز با مشکلات بزرگتری در این باره مواجه می شوند. امروز گرد و غبار و کمبود بازدهی زمین هتای کشاورزی و فردا سیل عظیم جتابجایی انسانی و حتی برخوردهای نظامی. از این منظر ایجاد سازوکاری مشترک برای مدیریت عاقلانه و عادلانه آب در خاورمیانه راهکاری است که می تواند دربرابر تهدیدهای پیش رو از جوامع بشری در این بخش از جهان حفاظت کند. به نظر می رسد ایجاد سازمان مشترک آب  با حضور همه باشندگان در منطقه و تعریف ساز و کاری قانونمند می تواند مانع بروز بحران های بزرگ و فجایع انسانی محتمل گردد.

هم اکنون و شیوه مدیریت آبهای مرزی توسط همسایگان ایران فشار بسیاری را بر اکوسیستم منطقه از جمله ایران، سوریه، عراق و عربستان وارد کرده است. افغانستان با بستن سد کمال خان و پروژه سد بخش آباد و ترکیه با اجرای ابرپروژه کاپ و داپ و اجرای سد ایسیلو و بستن سد بر روی رود ارس تاثیرات اکولوژیکی گسترده ای را در کشورهای منطقه باعث شده اند موضوعی که باعث شد نمایندگان مجلس شورای اسلامی وزیر امور خارجه را برای آن مورد پرسش جدی قرار دهند.

متن زیر گزارشی از مسایل مطرح شده در جلسه مجلس شورای اسلامی در روز سه شنبه 20 اردیبهشت ماه 1401 شمسی است.

حسین امیرعبد الهیان، وزیر امور خارجه دولت سیزدهم، برای پاسخ به پرسش نمایندگان در باره مدیریت آبهای مرزی و تلاش های صورت گرفته در این مسیر در صحن علنی مجلس حاضر شد و خطاب به نمایندگان مطالبی را مطرح کرد. وی البته تصریح کرد که موضوع از حساسیت بالایی برخوردار می باشد و حتی برخی موارد دارای طبقه بندی محرمانه است و از تریبوتن عمومی قابل اعلام نیست.

وی در ادامه گفت: خوشحالم که مطلع شدم در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس هم کمیته مرزی و آبی فعال است و در این مورد گفته شده به زودی جلسات مشترکی نیز با وزارت امور خارجه برگزار خواهند کرد.

وزیر امور خارجه ادامه داد: از زمانی که توفیق فعالیت در مجلس را داشتم چندین بار با آقای دهمرده پیرامون این موضوع گفت‌وگوهای مفصلی داشتیم، از همان زمان نیز هر آنچه از دستم برآمد انجام دادم، ضمن آنکه باید به این نکته اشاره کنم تلاش‌هایی که وی و سایر نمایندگان مجلس در خصوص هیرمند انجام می‌دهند حتماً برای ما یک ظرفیت خوبی را در جهت پیگیری‌ این موضوع فراهم می‌کند.

امیرعبداللهیان تصریح کرد: باید از این تریبون اعلام کنم که از هیات حاکمیه موقت افغانستان در موضوع هیرمند رضایت نداریم و معتقدیم در مسئله آب می توانست بهتر از آنچه در ماه های گذشته اقدام کرد، عمل کند.

وی افزود: گفت وگوهای مستقیم ما با سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان و توافقاتی که به عمل آمد و به دنبال پیگیری ها هم از طرف نماینده ویژه ما در افغانستان  و هم وزارت نیرو و شخص وزیر توانستیم برای چند بار هم در مذاکرات دیپلماتیک و هم در عرصه رسانه ای این عبارت و جمله را از زبان هیات حاکمه موقت افغانستان مورد تاکید قرار دهیم که آنها حق جمهوری اسلامی ایران را در حقآبه ای که نسبت به هیرمند دارند، محترم دانسته و نسبت به آن اقدام می کنند.

وزیر امور خارجه دولت سیزدهم اظهار کرد: نشست کمیساریای مشترک مرزی ما در زرنج برگزار شد و آقای جعفری از مجلس هم در ترکیب هیات حقوقی و سیاسی ما حضور داشتند. این اتفاق در دوره سرپرستی موقت هیات حاکمه فعلی افغانستان رخ داد و بالاخره بخشی از آب سد کمال خان آزادسازی شد.

امیرعبداللهیان افزود: برای آزادسازی این مقدار آب که بخش کمی به سمت ما آمد و بعد هم ذخیره سد به پایان رسید، تلاش های زیادی انجام شد، اما کارشکنی های زیادی نیز در داخل افغانستان انجام شد، کما اینکه ما در زمانی که سد مملو از آب بود، خواستیم دریچه ها را باز کرده و آب را رها کنند، اما آنها گفتند به جهت عدم لایروبی مسیر اگر آب را باز کنیم، برگشت زده می شود و توربین های ما دچار مشکل می شوند. ما گفتیم که آمادگی داریم به لحاظ فنی برای لایروبی به آنها کمک کنیم و حتی دولت به بخش های ذیربط در وزارت نیرو ماموریت داد که برای لایروبی به سرعت امکاناتمان را در اختیار آنها بگذاریم و عمل کنیم، اما طرف افغانستانی گفت که ما 3 میلیون دلار پول نیاز داریم که اگر به ما بدهید، شرکت هایی داریم که لایروبی این مسیر را انجام می دهند. در نهایت با پیگیری های فراوان و اعمال فشار بر هیات حاکمه موقت افغانستان بخشی از این مسیر باز شد، هر چند سهم زیادی به ما نرسید.

این عضو کابینه دولت رئیسی گفت: نکته مهم و مثبت این است که هیات حاکمه موقت افغانستان پذیرفته که باید این حقآبه را به جمهوری اسلامی ایران بدهد و الان کمبود آب را دلیل این مسئله عنوان می کنند، اما باید به این نکته اشاره کنم که این موضوع برای ما یکی از شاخص ها و مصادیق راستی آزمایی هیات حاکمه موقت افغانستان است که آیا در موضوع حقآبه آب از هیرمند صادقانه و طبق قرارداد 1351 عمل خواهند کرد؟ این یکی از شاخص ها برای نحوه تعامل در آینده با این هیات است.

وی افزود: در کنار اقداماتی که ما در دستگاه دیپلماسی وظیفه داریم انجام دهیم، طرحی وجود دارد درخصوص رویین تن سازی سیستان که یک موضوع داخلی است و ما وظیفه خود را در قبال آب هیرمند انجام خواهیم داد، اما در مورد هیرمند به جهت اینکه قرارداد رسمی داریم اگر تخلفی انجام شود می توانیم از مجامع بین المللی پیگیری کنیم، اما الان در نقطه ای قرار داریم که طرف افغانستانی نسبت به حقآبه ما اعتراف می کند و می گوید این کار را انجام می دهد.

وی افزود: موضوع قرارداد هیرمند و قرارداد 1973 یک قرارداد ثبت شده بین المللی و رسمی بین جمهوری اسلامی ایران و افغانستان است، از این منظر در دستگاه دیپلماسی خرسندیم هیات حاکمه موقت افغانستان برداشت و درک درستی نسبت به این موضوع دارد. کما اینکه آنها در توضیحاتی که ارائه می دهند به دلیل ناهماهنگی ها و برخی آشفتگی ها در وضعیت فعلی افغانستان برخی اقدامات در این زمینه انجام نشده است و اگر انحرافاتی ایجاد شده عواملی در آن دست داشتند، اما ما آب را آزاد کردیم.

امیرعبداللهیان افزود: چنانچه هیات حاکمیه موقت افغانستان قادر به اجرای این مسئله نباشد، ما از تمام مسیرهای قانونی دیپلماسی و بین المللی استفاده خواهیم کرد، بنابراین یکبار دیگر از نمایندگان و آقای دهمرده که تلاش های زیادی در این مورد انجام داده اند، انتظار داریم در این مسیر به ما کمک کنند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به موضوع سد های آبی ترکیه اشاره کرد و گفت: این موضوع را در ماه های گذشته حداقل سه بار در دو دیدار حضوری در نیویورک و تهران و در تماس تلفنی با وزیر امورخارجه ترکیه مطرح کردم و از وی خواستم تا به رسم همسایگی توجه جدی  نسبت به سدسازی ها روی رودخانه ارس انجام  دهد ، علی رغم اینکه هیچ قرارداد دوجانبه ای بین تهران و آنکارا از گذشته در موضوع همکاری های آبی وجود ندارد، ولی درخواستی را 4 ماه پیش از دولت ترکیه به عمل آوردیم مبنی بر اینکه یک کمیته مشترک آبی دوجانبه تشکیل دهیم تا بتوانیم نگرانی های این حوزه را برطرف کنیم تا مطمئن شویم سدسازی های ترکیه تاثیر منفی بر آب وارداتی به جمهوری اسلامی ایران ندارد.

امیرعبد الهیان اضافه کرد: همچنین ما در وزارت امور خارجه گفت‌وگوها مفصلی با طرف عراقی داشتیم. ما در وزارت امور خارجه از سدسازی ترکیه بر روی آب‌های مرزی قانع نیستیم و با صدای بلند اعلام می‌کنیم که با این اقدام ترکیه برای ما قابل قبول نیست و با آن مخالفیم. دولت و مجلس باید در این زمینه دست به دست هم بدهند. با دولت عراق نیز به طور مستمر در تماس هستیم؛ زیرا هم ما و هم عراق از این موضوع متضرر می‌شویم.

وی افزود: اگر دولت ترکیه عضو کنوانسیون ۱۹۹۷ نیویورک بود ما می‌توانستیم از دولت ترکیه در سازمان‌های بین‌المللی شکایت کنیم اما به دلیل اینکه ترکیه عضو این کنوانسیون نیست، باید موضوع را از طریق گفت‌وگو و مذاکره دو جانبه پیگیری کنیم.

امیرعبداللهیان با اشاره به سفر هیات کارشناسان وزارت خارجه و وزارت نیرو به ترکیه در قالب کمیته مرزی مشترک گفت: گفت وگوهای خوبی در قالب این سفر صورت گرفت و قرار است به زودی هیات متفاوتی از ترکیه در این رابطه به ایران سفر کند و همه اقدامات حقوقی، سیاسی و دیپلماتیک لازم در این موضوع بین ایران و ترکیه انجام شده است.

جلال محمودزاده نماینده مردم مهاباد در نشست علنی مجلس شورای اسلامی دلیل پرسش خود از وزیر امرو خارجه دولت دوازدهم را تشریح کرد و گفت: دلیل عدم اعلام نظر رسمی وعدم اعتراض در رابطه سد سازی بی رویه دولت ترکیه بر روی رودخانه های مرزی دجله وارس چیست؟

وی با بیان اینکه پروژه داپ و گاپ که شامل احداث 22 سد و 13 نیروگاه برق آبی بر روی رودخانه های دجله و فرات است، گفت: با بهره برداری کامل از این سدها به زودی عراق، سوریه و ایران دچار خشکسالی و گردوغبار می شوند. رودخانه دجله و فرات که در عراق به یکدیگر می رسند و شط العرب را تشکیل می دهند هر دو از ترکیه سرچشمه می گیرند ولی در 2 پروژه داپ 8 سد مستقیما روی فرات و 6 سد روی دجله در حال احداث و یا احداث شده است.

محمودزاده عنوان کرد: حجم سدهای احداث شده بر روی دو رودخانه دجله و فرات یکصد و 20 میلیارد مترمکعب بوده و این در حالی است که آورد سالیانه این دو رودخانه بیشتر از 47 میلیارد مترمکعب نیست.

این نماینده مردم در مجلس تصریح کرد: سد آتاتورک که 75 درصد آب فرات را ذخیره می کند با ظرفیت 50 میلیارد مترمکعب معادل 650 سد ایران ظرفیت دارد؛ سد ایلیسو سه برابر بزرگترین سد ایران یعنی کرخه بوده و مانع ورود 56 درصد آب دجله و نابودی اراضی کشاورزی کشورهای منطقه است.

وی یادآور شد: این در حالی است که در حال حاضر نیز ترکیه در حال ساخت سد الجزره بوده که این سد نیز هورالعظیم را کاملا خشک می کند لذا می توان کشور ترکیه را عامل اصلی شکل گیری ریزگردها در منطقه دانست.

این نماینده مردم در مجلس تاکید کرد: متاسفانه ترکیه خود را مالک مطلق رودخانه های دجله و فرات می داند در حالی که آب رودخانه های بین المللی باید براساس حقآبه های بین المللی تقسیم شود. انفعال و ناتوانی دولت های ایران چه دولت آقای رئیسی و چه دولت آقای روحانی و مطلع نبودن از حقوق بین المللی حقآبه قانونی کشور باعث تهدید اکوسیستم و سلامت کشورمان شده است.

محمودزاده اضافه کرد: چرا نباید وزارت امور خارجه علیه دولت ترکیه در مجامع بین المللی اقدام نکند؛ چه کسی جوابگوی نسل های آینده کشور خواهد بود. اثرات مخرب سدسازی های دولت ترکیه کاملا مشخص است و این سدسازی ها زندگی مردم را به دلیل وقوع گردو خاک در سه استان کشور مختل کرده است.

وی افزود: متاسفانه سدسازی های ترکیه بر روی رودخانه های اروندرود و ارس، آب های ورود به هورالعظیم و کشورمان را دچار مشکل کرده است. کشور ترکیه با اجرای دو پروژه عظیم داپ و گاپ 10 پروژه آبی را به صورت افسارگسیخته از سرشاخه های رودخانه های ارس و کورا آغاز کرده و منجر به خشک کردن آب دجله، فرات و اروندرود شده است.

وی ادامه داد: براساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، فقط در استان اردبیل بیش از یک میلیون دلار از منابع صندوق توسعه ملی برای مقابله با خشکسالی هزینه شده است بدون شک سرنوشت این پروژه ها با خطر جدی مواجه خواهد شد.

محمودزاده یادآور شد: وزارت خارجه نه تنها هیچ پیگیر جدی برای مقابله با این پدیده نکرده است بلکه در نشست بین المجالس بحرین که در 30 اردیبهشت ماه 1400 برگزار شد وقتی خانم دکتر پاشایی نماینده مردم مرند و جلفا نسبت به سدسازی های ترکیه بر روی آب های بین المللی تذکر داد و در این زمینه اعتراضی مطرح کرد، وزارت امور خارجه از طریق معاونت حقوقی خود یعنی آقای امیرعبداللهیان نماینده مذکور را مجبور به عذرخواهی از طرف های کشور ترکیه کردند در حالی که این حرکت ارزنده همکار ما می توانست آغاز یک حرکت برای مقابله با اقدامات خطرناک زیست محیطی ترکیه باشد که برخلاف عرف بین اللملی است.

عضو کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست مجلس اضافه کرد: متاسفانه کشور ترکیه یک سیاست عافیت طلبانه در قبال سیاست های سدسازی ترکیه در نظر گرفته و هیچ اقدامی در این زمینه انجام نداده است.

وی ویدیویی نیز در رابطه با آثار مخرب سدسازی های ترکیه تهیه کرده بود که در صحن علنی مجلس پخش شد.

در بخش دیگری از جلسه روز بیستم اردیبهشت 1401 مجلس شورای اسلامی حبیب اله دهمرده نماینده مردم زابل، زهک، هیرمند و نیمروز و هامون درباره منابع ابی مرزی و به صورت مشخ رودخانه هیرمند از وزیر امور خارجه ایران پرسش به عمل آورد.

وی گفت: عمده فعالیت و اقتصاد معیشتی مردم سیستان و بلوچستان بر پایه کشاورزی و وابسته به آب رودخانه هیرمند است اما متأسفانه استمرار دو دهه خشکسالی موجب شده تا مردم مرزنشین در شرایط سختی قرار گرفته و به بخش‌های دیگر مهاجرت کنند و این افزایش موج مهاجرت همانند یک سم مهلک برای کشور است.

دهمرده تأکید کرد: اگر همان بحث پیشگیری برای نگهداشت مردم در منطقه بر اساس برنامه های کوتاه‌مدت، میان مدت و بلندمدت انجام می‌شد اکنون شاهد این مشکلات نبودیم اما متأسفانه اراده‌ای برای اجرای آنها وجود نداشت و این برنامه‌ها هیچ ربطی به افغانستان ندارد.

دهمرده ضمن اشاره به اینکه آب رودخانه هیرمند به مدت 9 ماه در سال 1350 خشک شد، گفت: این موضوع موجب مهاجرت نیمی از مردم سیستان و بلوچستان به دشت گرگان شد و در سال 1351 شاهد قرارداد ظالمانه میان ایران و افغانستان بودیم که براساس آن باید 26 مترمکعب در ثانیه یعنی 720 میلیون مترمکعب در سال به ایران پرداخت می شد که افغانستان به این موضوع پایبند نبود.

وی ادامه داد: متاسفانه از این حادثه عبرت نگرفتیم بلکه برعکس آن نیز عمل کردیم و بندهایی را به این قرارداد اضافه کردیم و از سوی دیگر برخلاف تمام مطالب علمی مرزهای سیستان و بلوچستان را از جمعیت خالی کردیم. مردم این استان به رودخانه هیرمند وابسته بوده و زندگی خود را از طریق کشاورزی و دامداری به روش سنتی زمان رستم پیش می برند.

نماینده مردم زابل، زهک و هیرمند در مجلس تاکید کرد: سد کمال خان بر روی رودخانه توسط بدخواهان ایجاد و آن منطقه استراتژیک که به فرموده مقام معظم رهبری تنگه احد ایران است را خالی از جمعیت غیور و مرزداران عزیز کردند.

دهمرده بیان کرد: برای برون رفت از این وضعیت که قابل پیش بینی بود ما پیوسته سوال و نشست هایی را با دولتمردان برگزار کردیم و متاسفانه وزیر امور خارجه در جلسه امروز در خصوص طرح و برنامه های خود مطالبی را بیان نکرد. ما از دولت قبل برای احیای دریاچه ارومیه کمال تشکر را داریم و مشخص شد در صورت وجود اراده همه چیز ممکن خواهد شد.

وی ادامه داد: دریاچه هامون در حال حاضر به عنوان هفتمین تالاب بین المللی تقریبا از نقشه جغرافیا پاک شده و دولت مشخص نکرده قرار است چه اقداماتی را انجام دهد. چرا اینقدر تبعیض وجود دارد و از خدا بترسید.

نماینده مردم زابل، زهک و هیرمند در مجلس تاکید کرد: اخیرا شنیده ام دادستان برای حقآبه رودخانه وزرای نیرو و امور خارجه را مکلف کرده که جای تشکر دارد، اگر چنین است لطف کنید برای رودخانه هیرمند نیز چنین دستوری را صادر فرمایید تا مرهمی بر آلام مردم این منطقه باشد.

دهمرده اظهار کرد: ناصرالدین شاه قاجار زمانی که موضوع تعیین مرز مطرح بود اعلام کرد اگر سیستان و بلوچستان از نقشه ایران حذف شود چگونه رویتان می شود شاهنامه را زیر بغل خود نگاه دارید. مردم مرزنشین سیستان امنیت را با پول معامله نمی کنند اما ضرورت دارد برای نگاهداشت مرزنشینان روزانه حضور و غیاب و رقمی پرداخت شود.

وی اظهار کرد: برای پایان دادن به این وضع اسفبار باید برنامه هایی علمی، کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت که بعد از جلسات متعددی مورد موافقت سران قوا و دستگاه ها قرار گرفته به خوبی اجرایی شود البته در رابطه با آب پایدار مواردی قانونی مصوب و ردیف هایی در بودجه برای آن ها تعیین شده که باید هرچه سریع تر اجرایی شود.

گفتنی است: در پایان نمایندگان پرسش کننده اعلام کردند که به صورت مشروط از پاسخ های وزیر امور خارجه ایران قانع شده اند.

منبع: خبرگزاری ایرنا، ایسنا، خانه ملت، یورونیوز+ تولید سبز